Không phải là Moscow năm 1917 mà là 1604.
Trong bối cảnh cuộc phản loạn ngắn ngủi do thủ lĩnh lính đánh thuê Yevgeny Prigozhin tiến hành hồi ngày 24/6, tổng thống Nga Vladimir Putin đã so sánh “cuộc nổi loạn” của lãnh đạo bán quân sự Wagner với cuộc biến loạn cách mạng năm 1917.
“Mưu hèn kế bẩn, cãi nhau chí chóe, tham vọng chính trị diễn ra sau lưng quân đội và dân tộc đã dẫn đến đại thảm họa, hủy hoại quân đội và bức tử nhà nước, đánh mất lãnh thổ và cuối cùng là tấn thảm kịch nội chiến.”
Đó là những lời phát biểu của Putin trên truyền hình, quy trách nhiệm “thù trong” là nguyên nhân thất bại của Nga tại Thế Chiến 1 và sự sụp đổ của đế chế.
“Những gì chúng ta đang đối mặt chính xác là một sự phản bội.”
Chiếu theo những đánh giá của Putin, các nhà phân tích của phương Tây đã so sánh Prigozhin với Lavr Kornilov, vị tướng đế chế Nga khi ấy, vào tháng 8/1917, đã hành quân từ miền biên ải đến Petrograd, thủ đô Nga đương thời, tuyên bố làm cuộc cách mạng – rồi sau đó bị quy kết mưu toan đảo chính và bị cầm tù.
Hơn 100 năm sau, nhiều kẻ thù của Putin quả quyết, nước Nga một lần nữa lâm vào cảnh huynh đệ tương tàn. Sau khi chiếm giữ một số trụ sở quân đội trọng yếu của Nga tại thành phố Rostov-on-Don ở phía Nam, đội quân đánh thuê thẳng tiến tới Moscow trong một cuộc hành quân quy củ, xe lướt băng bang từ vùng này sang vùng khác mà không vấp phải sức kháng cự nào.
Trong khi đó, điện Kremlin im ặt tăm hơi và đồn đãi lan rộng Putin đã tháo chạy khỏi Moscow. Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky tuyên bố tổng thống Nga đã mất quyền kiểm soát, Mikhail Khodorkovsky, nhà bất đồng chính kiến Nga, hiện sống lưu vong, kêu gọi dân chúng Nga nên tự vũ trang bởi cuộc nội chiến đang cận kề.
Chỉ trong vòng vài giờ đồng hồ, Prigozhin lệnh cho binh sĩ lui binh khỏi Moscow và chấp thuận một thỏa thuận do tổng thống Belarus Alexander Lukashenko làm trung gian: Prigozhin sẽ tránh bị truy tố vì tội phản quốc đồng thời được phép trú ẩn ở Belarus, các chiến binh của Wagner hoặc có thể theo ông chủ của mình hoặc ký hợp đồng với Bộ Quốc Phòng Nga.
Những gì đang xảy ra dường như là một vở kịch được soạn sẵn với đoạn cao trào nhân vật thủ vai chính Putin đã thoát chết một cách ly kỳ trong đường tơ kẻ tóc.
Tuy nhiên, không có gì nghi ngờ vụ việc Prigozhin đã làm biến đổi không thể đảo ngược tình thế nước Nga. Nhiều câu hỏi còn bỏ ngỏ về cuộc dấy loạn và hệ quả của nó.
Tuy nhiên, điều rõ ràng là, khi đề cập đến sự kiện năm 1917, các phân tích của Putin lẫn phe chỉ trích và đối thủ của ông có lẽ chưa đánh giá đúng lịch sử. Những gì đang diễn biến tại Nga hiện nay không giống lắm sự kiện năm 1917, mà là kỷ nguyên trước đó: cái gọi là Thời Đại Nhiễu Nhương (Time of Troubles) hoặc thời đại Smuta, vốn kéo dài từ năm 1604 đến 1613.
Suốt giai đoạn đó, những ngày cuối của triều đại Rurikids nước Nga bị giày xéo bởi bạo lực, nước Nga trải qua một thập kỷ nội chiến trước khi triều đại Romanov củng cố quyền lực quân chủ. Đồng thời, nước Nga hầu như không còn là một chính thể có chủ quyền – một tai ương có thể xảy ra cho nước Nga hiện tại một lần nữa bởi vì đường lối cai trị độc đoán nên rất khó tưởng tượng một cuộc chuyển giao quyền lực êm ả.
Các nhân vật phản diện thời hiện đại, các nguyên bản thời cổ đại
Giai đoạn Smuta được khởi xướng bởi Ivan Bạo Chúa, người cai trị theo lối tàn bạo và hủy diệt đã cáo chung vào năm 1684. Ivan đã đày đọa thần dân và làm kiệt quệ ngân khố nhà nước qua các cuộc chiến tranh bất tận với mục đích bành trướng lãnh thổ, chủ yếu ở vùng biển Baltic. Ông triệt hạ giới tinh hoa Nga qua các cuộc hành hình liên miên hoang tưởng khi ông cố thắt chặt quyền lực tuyệt đối. Và trong cơn say máu loạn trí, ông đã giết chết người con trai có khả năng kế vị ông, đẩy ngôi báu cho các phe tinh hoa đang xâu xé quyền lực.
Những gì diễn ra sau đó là giai đoạn đình đốn kinh tế, nạn đói và xung đột – cuộc song đấu giữa kẻ có tham vọng cung đình tên Boris Godunov, người tiếm ngôi trong giai đoạn năm 1598 đến 1605 và một nhân vật trẻ tuổi có óc phiêu lưu, tuyên xưng là con trai của Ivan Bạo Chúa. Kẻ Đóng Thế hay “Dmitry giả mạo”, đã tận hưởng sự chống lưng của các quân vương trị vị Polish-Lithuanian, những kẻ thèm thuồng tài nguyên nước Nga, cũng như sự ủng hộ của giới tinh hoa và dân chúng Nga trong giai đoạn ngắn ngủi.
Cái chết của Godunov năm 1605 nhanh chóng dẫn đến khúc khải hoàn cho Dmitry giả mạo, tiến quân vào Moscow để xưng đế – chỉ trong một năm ngắn ngủi đã bị các tùy tùng người Ba Lan của ông sát hại bởi một đám đông ăn theo vỡ mộng.
Nội chiến và khủng hoảng kinh tế đã bao trùm nước Nga khi giai đoạn Smuta đạt đến cao trào. Kẻ thù ngoại bang thừa cơ lấn lướt: người Thụy Sỹ xua quân từ hướng Bắc, Hản quốc Krym – một nhánh của Đế chế Ottoman – cướp phá ở phía Nam, quân Ba Lan xua quân chiếm đóng Kremlin. Không rõ mệnh trời nào khiến nước Nga sống sót.
Các sử gia dân tộc chủ nghĩa đã biện giải một sự bùng nổ chủ nghĩa ái quốc và đức tin tôn giáo trong dân chúng Nga. Lý do hiển nhiên là từng có hai đợt tuyển quân rầm rộ đã giúp người Nga tái chiếm Kremlin từ tay người Ba Lan và dần dà trật tự được vãn hồi.
Năm 1613, người Nga thuộc mọi giai tầng xã hội đã bầu một Sa hoàng Mikhail Romanov “chính danh”, và thỏa ước hòa bình với các quốc gia phương tây được kéo dài trong 5 năm.
Trong các bài giảng về lịch sử nước Nga được công bố vào năm 1904, sử gia đế chế Vasily Klyuchevsky đưa ra biện giải thời đại Smuta được thành hình “dựa trên các nền tảng căn bản của thế giới quan hiện đại” ở Nga.
“Nghiên cứu thời đại đó,” Klyuchevsky nhận xét, “cảm nhận hệt như đang viết một cuốn hồi ký”.
Một trăm hai mươi năm sau, những nhận xét đó vẫn là chân lý. Tuy là một cường quốc hạt nhân với một trình độ dân chúng đô thị tinh tế, một nền kinh tế kỹ thuật số mạnh mẽ và hệ thống tài chính linh hoạt, Nga vẫn duy trì các cấu trúc và định chế chính trị xã hội cổ lỗ, và xét trên phương diện nào đó kém hiện đại hơn thời Liên Xô trước kia.
Văn hào và kịch tác gia Vladimir Sorokin vào tháng 2/2022 đã viết, “nguyên tắc về quyền lực nước Nga chẳng thay đổi gì nhiều suốt trong năm thế kỷ qua”.
Tuy nhiên, sự cường điêu quá mức đó đã vén lên các thẩm thấu tàng ẩn bên trong. Mỗi lần Nga khởi xướng chuyển mình hệt như một nước Châu Âu hiện đại, người dân nước này bị lại bị dội một gáo nước lạnh vì một số kẻ muốn đẩy nước Nga quay lại thời kỳ trung cổ tăm tối trước đây. Một nửa thế kỷ công nghiệp hóa và hiện đại hóa đã tắt ngúm trong biển máu của cuộc cách mạng Nga và thể chế độc tài Bolshevik. Ba thập niên đấu tranh đã xóa nhòa di sản tàn bạo của lãnh tụ Liên Xô, Joseph Stalin, sắp được hái quả ngọt dưới thời Mikhail Gorbachev đã bị tan biến bởi sự sụp đổ năm 1991. Các nỗ lực đầy hứa hẹn nhằm “Châu Âu hóa” quốc gia những năm thập niên 1990 dưới thời Vladimir Putin, rốt cuộc đã thành công cốc.
Nước Nga của Putin không giống chế độ độc tài thời Cộng sản, nhưng nó cổ xưa một cách lạ lùng. Xét trên một số phương diện, nó hệt như thế kỷ 17 thay vì thế kỷ này hoặc thế kỷ trước. Chẳng còn lại gì xã hội duy tâm và bộ máy quan liêu sáng sủa. Chẳng còn lại gì các ý niệm tinh thần thượng võ và niềm hãnh tiến từng mang lại niềm cảm khái cho Kornilov cố cứu vớt nước Nga qua cơn ly loạn.
Người ta, thậm chí chẳng tìm thấy lý do hợp lẽ gì đã chặn đứng KGB tàn sát phe phản kháng diễn ra hồi tháng 8/1991, khi một nhóm theo đường lối cứng rắn Liên Xô tiếm quyền Gorbachev bất thành.
Tính nhân bản và sự khai minh thoát khỏi u mê tăm tối thôi thúc diễn ra hàng thập kỷ qua được bắt nguồn từ tri thức và hiện đại hóa xã hội Nga hiện giờ đang nằm sâu dưới lòng đất. Dư âm của các diễn biến trên gần như là một vở kịch được phân vai cụ thể: một Sa hoàng bị cô lập, một Đức thượng phụ Chính thống giáo Nga trơ mắt đứng nhìn, cung đình đầy biến loạn, các lãnh chúa ăn cướp và cuối cùng, kẻ đóng thế mặt dạn mày dày – mọi hành động của bọn họ hoàn toàn phù hợp với các nguyên bản thời cổ đại.
Có vô số vai trò mang tính hình mẫu mà ta có thể áp cho Prigozhin chiếu theo giai đoạn lịch sử Smuta. Ông có thể là một Vasily Shuisky thời hiện đại, kẻ nịnh thần mưu sâu kế dày và xảo trá, kẻ lập mưu ám sát Kẻ Đóng Thế. Một hình mẫu khác có thể là một lãnh chúa phản loạn và cựu tù nhân, Ivan Bolotnikov, nhân vật tháng 8/1606 dẫn đầu một đội quân khố rách áo ôm xông thẳng Moscow với mục tiêu tiêu diệt giới tinh hoa và được bầu chọn là một “Sa hoàng của quần chúng”. Ông đại bại trước quân chính phủ bởi bị các đệ tử cật ruột phản trắc, bị móc mắc và thả trôi sông. Chỉ trong một ngày ngắn ngủi, Prigozhin trở thành một giả vờ cướp ngôi ở Moscow – hiện thân cho niềm hy vọng, kỳ vọng và mối bất bình của hàng triệu thường dân. Tuy nhiên, việc ông trốn tránh trách nhiệm đó khiến nhiều bên chưng hửng và thảng thốt.
Kiềng ba chân
Các sử kể của Smuta nói nhiều về nước Nga hiện đại hơn là các sử kể của năm 1917, vốn bị hiểu sai vì nhiều lý do.
Thứ nhất, có một Sa hoàng ở điện Kremlin, không phải một chính phủ lâm thời vô dụng từng nắm quyền năm 1917. Và khắp mọi nơi – thậm chí không phải ở các góc khuất trong sách vở phương Tây – là những nhân vật cấp tiến như Vladimir Lenin và Leon Trotsky.
Hơn nữa, chẳng có gì tương đồng giữa Prigozhin và Kornilov. Nhân vật sau nguyện xả thân cho tổ quốc và các nguyên tắc dân chủ và chính kiến của ông vẫn không đổi sau một năm hành quân tới Petrograd chốc lấy thất bại – cuộc hành quân khác giải phóng nước Nga khỏi tay Bolsheviks.
Prigozhin, trái lại, là một thủ lãnh đội lính đánh thuê thực dụng. Ông là một đường vắt ngang giữa một bên là kẻ nịnh thần và bên kia là một ông chủ của đám du thủ du thực. Ông điên tiết khi kẻ thù và các nịnh thần khác của Putin, lấn lướt ông và ý đồ xóa sổ doanh nghiệp ông, cướp tiền ông và đội quân tư nhân của ông. Ông chẳng bao giờ trù tính đóng vai Sa hoàng kế tiếp. Và cuộc binh biến không phải là một mưu toán được trù liệu cẩn thận nhằm đoạt quyền, thay vào đó là một hành động tuyệt vọng ngăn chặn Wagner trên đà tan rã.
Để hiểu tính chất mong manh và khả năng thích ứng của nhà nước Nga, giai đoạn Smuta mang đến cho ta một bộ khung hữu ích. Buổi đầu thế kỷ 17, sự ổn định phụ thuộc vào các tương tác của bốn trung tâm quyền lực, ba tác nhân trong nước và một tác nhân ngoài nước: Sa hoàng, giới tinh hoa, dân chúng, và kẻ thù ngoại bang.
Suốt thời Smuta, nước Nga lâm vào các cuộc chiến liên miên với các nước láng giềng phương Tây, đáng kể hơn hết là Liên bang Polish-Lithuanian. Tuy nhiên, trong giai đoạn đó, trục tam giác nội địa mang tầm quyết định. Mọi người đều hiểu rằng, không có Sa hoàng, nước Nga sẽ tan rã.
Giới tinh hoa Nga, sợ đồng bào của họ hơn là giặc ngoài và họ sẵn lòng chấp thuận ách cai trị ngoại bang hoặc chí ít thỏa hiệp cường quyền phương Tây nhằm ngăn ngừa một một sự nổi dậy của dân chúng thấp cổ bé họng và tái phân phối của cải. Tuy nhiên, mỗi lần họ ủng hộ một kẻ đóng thế được phương Tây hậu thuẩn, chẳng hạn như Dmitry Giả Vờ, đông đảo quần chúng lại tề tựu dưới trướng Sa hoàng, giáo hội và nhà nước Nga.
Nội chiến Nga kết thúc mang hình hài một con quái vật mới, một thỏa ước bộ ba: giới tinh hoa, dân chúng và Sa hoàng.
Tam giác quyền lực nội địa này vẫn đứng vững trong nước Nga đương đại. Cuộc binh biến của Prigozhin làm suy yếu Sa hoàng, uy quyền và hình tượng của Putin càng tuột dốc thảm hại. Ông xuất hiện trên màn hình TV nhiều lần với bộ mặt cứng đờ khi hầu hết người dân Nga đang say giấc nồng, nhắc nhớ những ngày bất ổn trong giai đoạn hai năm 1991-1993.
Putin chẳng nói gì ra hồn, thậm chí lời cảnh báo của ông về “sự kiện 1917 khác” dường như chẳng lay động được ai. Một trùm đảo chính lên tiếng cảnh báo đến mọi người nếu kẻ mưu toan đảo chính thành công thì hậu quả của nó sẽ ghê gớm như thế nào (hic). Putin không làm chủ cuộc chơi và không chịu trách nhiệm hoàn toàn về các biến loạn này. Đòn thù của ông chỉ là đòn gió chẳng dọa được ai.
Do đó, qua cuộc biện hộ khôi hài trên truyền hình, cuộc nổi loạn càng khiến quyền lực lãnh đạo Nga yếu hơn trước.
Tuy nhiên, trên thực tế, Putin dù trong thế yếu không có nghĩa ngày tàn quyền lực đang cận kề. Giới tinh hoa, quân đội và thường dân Nga không liều lĩnh theo phe một lãnh chúa có óc phiêu lưu chống lại Putin bởi họ hoài nghi – rất hữu lý – sự cãi vã ầm ĩ và các dấy loạn sẽ tổ làm tổn hại họ, đưa đến một Smuta khác gây thất thoát tiền bạc khủng khiếp và tiềm ẩn bạo lực.
Cuộc binh biến kết thúc trước khi người Nga buộc phải chọn phe, nhưng Prigozhin chẳng bao giờ thu phục nhân tâm được ai dù giới tinh hoa ở Moscow hay quần chúng.
Khi cuộc chiến Ukraine càng kéo dài thì rủi ro của một giai đoạn Smuta khác tại nước Nga càng lớn. Một lần nữa, hệt như ngay trước đêm Thời Đại Nhiễu Nhương, giới tinh hoa và quần chúng Nga không có chung một tiếng nói. Hình ảnh Sa hoàng là thứ duy nhất hợp nhất mọi người và cho phép nhà nước vận hành theo chức năng. Nhưng nếu Putin đột ngột biến mất khỏi bức tranh đó, các đệ tử con nhang của ông sẽ đối mặt với sự lựa chọn nghiệt ngã: chọn lựa con đường của Godunov và đẩy đất nước lún sâu vào hỗn loạn hoặc đồng thanh hiệp lực, tránh một cuộc chém giết nhau và cho phép mọi phe nhóm bầu chọn một tân tổng thống thông qua cuộc bầu cử khẩn cấp.
Hai ngày sau khi cuộc binh biến bị xì hơi, Putin, một lần nữa phát biểu trước người dân Nga, ca ngợi tất thảy mọi người, thậm chí các tay súng Wagner vì tinh thần ái quốc và ý thức trách nhiệm. Tuy nhiên ông cũng lưu ý đến Smuta, một thuật ngữ mà mọi người dân Nga nhận thức rõ. Viễn cảnh của một cường quốc hạt nhân đang sà vào một Thời Đại Nhiễu Nhương hiện đại khiến dân chúng quốc gia phương Tây và Nga sởn gai góc.
Niềm hy vọng về một cuộc chuyển giao nhanh chóng từ thể chế độc tài thời chiến sang chế độ dung hòa, dân chủ hơn ở Moscow còn xa vời vợi. Và chúng vẫn còn xa tít mù khơi nếu ứng theo các nguyên bản lịch sử nước Nga.
Comentarios