20 thg 12, 20213 phút đọc

Thăng Long Xưa Có Bao Nhiêu Cửa Ô?

Trong các văn bản địa chí chính thức có nói đến cửa ô như Bắc thành dư địa chí (do Tổng trấn Lê Chất tổ chức biên soạn dưới thời Minh Mạng), Hà Nội địa dư (do Dương Bá Cung soạn năm 1851 theo sắc chỉ của vua Tự Đức), Phương Đình dư địa chí loại (do Nguyễn Văn Siêu và Bùi Ngọc Quỹ soạn năm 1882, khắc in năm 1900), Thăng Long cổ tích khảo tịnh hội đồ (do Đặng Xuân Khanh biên soạn, EFEO 1956) đều xác định Hà Nội có 21 cửa ô.

Đến năm Kỷ Tỵ (1749) đời Cảnh Hưng, cho rằng kinh sư vốn là vùng đất căn bản, bá quan lục quân đều đóng ở đấy, thế mà bốn phía hở thông thống chẳng có thành lũy gì che chắn, bèn lệnh cho dân ở các huyện ven kinh kỳ khởi công đắp thành, mở ra 8 cổng và các cửa ô tả hữu rồi chia quân lính tới túc trực canh giữ. Ngày nay, thành ấy còn lại di chỉ dài 7.762 tầm, với 21 cửa ô. (Bắc thành dư địa chí).

Mặc dù các văn bản trên đều nói có 21 cửa ô, nhưng thực tế thống kê tổng hợp từ các nguồn cũng như trên các bản đồ, chỉ xác định được 18 cửa ô và vị trí của 17 cửa ô. Có lẽ cần nghiên cứu thêm để tìm ra nguyên nhân của sự chênh lệch này. Trong bản đồ tỉnh thành Hà Nội 1831 là Hoài Đức phủ toàn đồ do Lê Đức Lộc và Nguyễn Công Tiến vẽ, được Trần Huy Bá vẽ lại và chú giải bằng chữ quốc ngữ năm 1956, chỉ có 16 cửa ô.

Nhưng theo cuốn Thăng Long cổ tích khảo (lưu tại Viện Hán Nôm), có thêm hai cửa ô nữa là Trung Liệt (Ông Tượng) và Nhân Hòa (Hàng Dê). Trong bản đồ 1866 chỉ còn 15 cửa ô, con số này lặp lại trên bản đồ Hà Nội 1885 do người Pháp lập năm 1902, và được ghi chú bằng chữ quốc ngữ. Cũng năm này, tấm bản đồ do Phạm Đình Bách vẽ lại hiện trạng năm 1873 có danh sách 15 cửa ô bằng song ngữ và có đánh số. Có lẽ việc chỉ còn 15 cửa ô là do nhà Nguyễn đã chia lại địa giới hành chính, sáp nhập một số phường và vì thế, cửa ô cũng mất theo.

Năm 1890, tấm bản đồ bằng tiếng Pháp còn đánh dấu một số cửa ô sót lại như: Porte Mandarine (Ô Đồng Lầm), Porte du Roi (Ô Chợ Dừa), Porte de Sontay (Ô Cầu Giấy), Porte de Hué (Ô Cầu Dền)... Cùng với Ô Quan Chưởng, đây là số ít địa danh có chữ “ô”. Về hình thức của các cửa ô, cơ bản có hai loại: Loại có cửa vòm bên trên là lầu gác (Ô Quan Chưởng), và loại chỉ có hai trụ biểu cùng hai cánh cổng gỗ mở vào.

Ngày nay, tên của các địa danh xưa có chữ “ô” đứng trước vẫn còn, nhưng chỉ hai địa danh còn chữ “ô” là phố Ô Quan Chưởng và đường Ô Chợ Dừa. Tuy nhiên, với lịch sử, Hà Nội xưa vẫn có 21 cửa ô. Và tất nhiên trong đó có 5 cái tên ô Đống Mác, ô Cầu Dền, ô Cầu Giấy, ô Chợ Dừa và Ô Quan Chưởng. Trải qua biến động thăng trầm của lịch sử và thời gian, chỉ còn ô Quan Chưởng vẫn tồn tại với kinh thành Thăng Long.