28 thg 3, 20225 phút đọc

Tết Mồng 3 Tháng Ba Ở Việt Nam Không Phải Là “Tết Hàn Thực”

Hôm nay là 26 tháng Hai, còn đúng một tuần nữa là Tết mồng 3 tháng Ba. Tết này từ lâu đã bị hiểu là “Tết Hàn thực”, liên quan đến nhân vật Giới Tử Thôi thời Chiến Quốc ở Trung Quốc mà chắc chắn những người xưa kia mê tiểu thuyết chương hồi của Tàu đều biết và nhớ.

Bánh trôi bánh chay. Ảnh: Nguyễn Minh Tuấn/Esheep Kitchen

Vậy có đúng ngày này ở Việt Nam, có là ngày ”ăn nguội” để tưởng nhớ Giới Tử Thôi không? Xin khẳng định: Tết mồng 3 tháng Ba của người Việt khác rất nhiều so với tết Hàn thực ở Trung Quốc:

- Người Việt chỉ ăn tết này trong một ngày (đa số các làng ăn vào ngày mồng 3 tháng Ba, một số làng vào ngày mồng 6; mồng 8, mồng 10, ngày 12 cùng tháng, tùy từng địa phương), trong khi Trung Quốc 3 ngày từ mồng 3 đến mồng 5 tháng Ba.

- Ngày mồng 3 tháng Ba, người Việt không ăn nguội mà ăn nóng : tất cả các đồ ăn (cả đồ chay và đồ mặn), đều được chế biến trong buổi sáng, dù khâu chuẩn bị nguyên vật liệu có thể tiến hành từ hôm trước.

- Ngày mồng 3 tháng Ba, ở Việt Nam, bánh chủ đạo là Bánh Trôi, trong khi ở Trung Quốc là bánh chay (Bánh trôi Tàu, 水圓, thủy viên - các viên tách rời nhau, trong khi bánh trôi Việt dính liền nhau, nên vùng Sơn Tây cũ, Phú Thọ gọi bánh này là “bánh tù tì").

- Ngày mồng 3 tháng Ba, người Việt sửa lễ để cúng gia tiên và thành hoàng làng, trong khi người Trung Quốc chủ yếu để tưởng nhớ Giới Tử Thôi. Tôi dám chắc, vào ngày này, không mấy chủ nhà mời Giới Tử Thôi về “hiến hưởng”.

- Có ý kiến cho rằng, Bánh Trôi của người Việt có từ thời các Vua Hùng và tục làm hai thứ bánh này để nhắc nhớ về sự tích “bọc trăm trứng” của Âu Cơ. Trăm viên bánh nhỏ tượng trưng cho trăm quả trứng của Đức Lạc Long Quân như ở Đền Hùng trước đây, hoặc như tục rước bánh thủy của làng Bình Đà (huyện Thanh Oai); hoặc liên quan đến sự tích Hai Bà Trưng ( ở làng Hát Môn, huyện Phúc Thọ, làng Mê Linh (huyện Mê Linh) đều thuộc thành phố Hà Nội, trước khi ra trận, đã ghé vào một quán nước, ăn một đĩa Bánh Trôi . Vì thế, ở các làng này, từ đầu tháng Ba, trên ban thờ Hai Bà Trưng đều phải có đĩa Bánh Trôi và trước ngày mồng 6 (hoặc mồng tháng Ba, không gia đình nào làm và ăn Bánh Trôi trước các ngày trên; ai đó được mời ăn Bánh Trôi ở bất cứ nơi đâu cũng từ chối ăn.

Một số làng tục ăn Bánh Trôi còn diễn ra vào nhiều dịp, chẳng hạn, làng Yên Lộ (nay thuộc phường Yên Nghĩa, quận Hà Đông, thành phố Hà Nội), trong các kì tế Tứ trọng vào ngày 16 của các tháng Hai, Năm, Bảy, Chạp đều làm món bánh thủy (còn gọi là món Đại Hạ hay món Đất Nước) để thờ thần. Bánh tựa như Bánh Trôi, song to bằng ấm trà và không có nhân, khi ăn tưới mật vào, do các trai tân phải làm, phụ nữ không được động đến bất kì khâu công việc nào (Tư liệu điền dã 1993). Như vậy, Bánh Trôi ở làng này còn làm vào nhiều dịp, để cầu được bình an cho mỗi mùa.

Điều đặc biệt, sách "An Nam chí lược" soạn vào đầu thế kỉ XIV. Tác giả của sách là Lê Tắc (1263 - 1342), kẻ đã bỏ hàng ngũ kháng chiến nhà Trần, đầu hàng quân Nguyên - Mông rồi phải sống lưu vong trên đất Trung Quốc. Sách được soạn vào khoảng năm 1335. Vì sống lưu vong ở Trung Quốc nên khi biên soạn sách trên, Lê Tắc chịu sự chi phối rất lớn về quan điểm sử học và về văn hóa của người Hán. Song cũng có vài chi tiết chép khách quan, như vào năm Nhâm Thìn, 1292, vua Trần Nhân Tông khi tiếp sứ nhà Nguyên đã khẳng định rằng, tết mồng 3 tháng Ba là “phong tục An Nam theo cổ nhân, là dịp người Việt thờ cúng và nhớ về tổ tiên, cội nguồn, chứ không phải thờ một vị tướng quân theo quan niệm người Trung Quốc”. Ở một đoạn khác, sách chép rằng, ở An Nam, “Tết Hàn thực thì dùng bánh cuốn tặng nhau” (Lê Tắc, 2012, tr. 68), không nói đến bánh trôi.

Một điểm không kém phần đặc biệt khác là sách "An Nam chí nguyên" của Cao Hùng Trưng - người Trung Quốc soạn vào nửa sau thế kỉ XVII, mục Phong tục, tr. 197 chép ngày mồng 3 tháng Ba là Tết Thượng Tị của người Việt, “nấu chè và làm bánh cúng tổ tiên. Quan liêu, sĩ phu và thứ dân đều uống rượu để mua vui”. Sách không nói rõ loại bánh mà người Việt làm ngày này, song đã xác nhận là làm để dâng tổ tiên và ăn uống, không nói đến dâng lên Giới Tử Thôi.

Như vậy, bánh trôi và tục ăn bánh trôi của người Việt hoàn toàn khác với bánh chay và tục ăn bánh chay của người Hán, cả về thời điểm tiến hành, cách làm và đối tượng dâng cúng.

Bánh trôi nước lá dứa. Ảnh: Việt Hùng Cao

Một điều cần lưu ý là, các làng Việt ăn Tết Bánh Trôi dao động từ ngày mồng 3 đến 12 tháng Ba (từ tiết Thanh Minh đến tiết Cốc Vũ /mưa rào), theo lịch Dương khoảng từ ngày 5 đến 20 hoặc 21 tháng 4; trùng với thời điểm Tết cầu mưa của người Khơ-me (tết Chol Chnan Thmây), người Lào (tết Bunpimay) cùng vào các ngày 14, 15 và 16 tháng 4; hoặc tết đón tiếng sấm đầu năm của người Ơ-đu ở tỉnh Nghệ An. Như vậy, Bánh Trôi là biểu thị cho việc cầu mưa để làm ruộng nước của người Việt, có từ lâu đời.

Những luận điểm trên đủ để chứng minh rằng, Tết mồng 3 tháng Ba ở Việt Nam không liên quan gì đến nhân vật Giới Tử Thôi và Tết Hàn thực của Trung Quốc. Chúng ta nên gọi và phải gọi là Tết mồng 3 tháng Ba, hay Tết Bánh Trôi, không gọi là Hàn thực (cả trong lời nói, cũng như trên sách, báo, lịch).

Đề nghị Bộ Thông tin và Truyền thông chỉ đạo các nhà xuất bản từ năm tới, khi in lịch, bỏ cụm từ “Tết Hàn thực” trong tờ lịch ngày mồng 3 tháng Ba. Đây không phải là “bài Tàu” mà là nhận thức đúng về truyền thống, về văn hóa Việt.