Cuộc Xâm Lăng Ukraine Của Nga Là Một Cuộc “Thánh Chiến”

Từ nhiều năm nay, chính quyền Putin và Tòa thượng phụ Moscow đã âm thầm chuẩn bị cho một chiến tranh tổng lực chống lại phương Tây nhằm tái lập một "thế giới của người Nga" (Russkiy Mir), một biểu đạt của tư tưởng Đại Nga. Trong "Russkiy Mir" này, Ukraine không thể được coi là một quốc gia độc lập.

Tổng thống Nga Vladimir Putin đến thăm Nhà thờ Holy Dormition trong chuyến thăm cấp nhà nước năm 2015 tới Kazakhstan. Ảnh: Văn phòng Chủ tịch Liên bang Nga

Chính thống giáo Nga có phải là một quyền lực mềm của Putin? Cuộc Thánh Chiến này tác động thế nào đến đạo Giáo hội Chính thống giáo Nga và thế giới?

Cuộc xâm lăng Ukraine của Nga không chỉ được thúc đẩy bởi các động cơ mang tính an ninh và quân sự. Đối với chính quyền Putin, tôn giáo là một lý do đặc biệt quan trọng để thuyết phục người Nga về tính chính đáng của một "chiến dịch quân sự đặc biệt". Về phần mình, Giáo hội Chính Thống Giáo Nga công khai hậu thuẫn mạnh mẽ cuộc can thiệp quân sự của điện Kremlin.

Thông điệp chung của chính quyền Putin và Giáo hội Chính Thống Giáo Nga là cuộc tấn công Ukraine là một chiến dịch quân sự cần thiết, để khẳng định một bản sắc Nga, tâm linh tôn giáo Nga, đế chế Nga Chính Thống Giáo nghìn năm tuổi, chống lại phương Tây. Vì thế cuộc xâm lăng Ukraine của ông Putin cũng được một số chuyên gia, nhà quan sát gọi là một cuộc "chiến tranh tôn giáo". Quan điểm của Giáo hội Chính Thống Giáo Nga cụ thể ra sao? Chiến tranh Ukraine có phải là "chiến tranh tôn giáo" hay không? Thực hư thế nào? RFI tổng hợp thông tin về chủ đề này.

Thái độ của Giáo hội Chính Thống Giáo Nga cụ thể ra sao về cuộc tấn công Ukraine của tổng thống Putin?

Nhật báo Công Giáo La Croix có bài tổng thuật về thái độ của thượng phụ Chính Thống Giáo Moscow, Kirill (tức lãnh đạo tối cao của Giáo hội Chính Thống Giáo Nga), đối với cuộc tấn công Ukraine, do tổng thống Nga phát động ngày 24/02/2022. Kể từ đầu chiến tranh, lãnh đạo cao cấp nhất của Giáo hội Chính Thống Giáo Nga và FSB (Cơ quan An ninh Liên bang Nga), được một số nhà quan sát coi như hai định chế gần như được bảo tồn nguyên vẹn sau khi Liên Xô sụp đổ, đã ít nhất ba lần lên tiếng ủng hộ cuộc can thiệp quân sự. Ngày 10/03, tức ngày thứ 15 cuộc chiến, trong một bức thư gửi cha Ioan Sauca, tổng thư ký Hội đồng Đại kết các Giáo hội Thế giới (COE) (bao gồm hàng trăm giáo hội Thiên Chúa Giáo toàn cầu, có trụ sở tại Genève. Đại đa số các giáo hội Chính Thống Giáo tham gia COE), thượng phụ Chính Thống Giáo Nga hoàn toàn bác bỏ trách nhiệm của chính quyền Putin, đồng thời khẳng định bên có trách nhiệm gây ra cuộc chiến tranh tại Ukraine là những thế lực muốn "làm suy yếu nước Nga" (lá thư của thượng phụ Kirill là nhằm trả lời cho việc tổng thư ký Hội đồng Đại kết các Giáo hội Thế giới yêu cầu Giáo hội Moscow can thiệp để chấm dứt chiến tranh tại Ukraine).

Thượng phụ Giáo hội Chính Thống Giáo Nga Kirill (trái) và tổng thống Nga Vladimir Putin (phải), tại Moscow vào năm 2012. Ảnh: Yana Lapikova

Thượng phụ Kirill lên án "tư tưởng bài Nga đang lan tràn tại phương Tây với một nhịp độ chưa từng có". Ông Kirill nêu ra hai "tội lỗi" chính của phương Tây: biến hai dân tộc anh em, Nga và Ukraine, thành kẻ thù, cung cấp ồ ạt vũ khí cho Ukraine. Đây là một thông điệp chính trị mạnh mẽ và rõ ràng từ phía Giáo hội Chính Thống Giáo Nga ủng hộ cuộc chiến của ông Putin, cho dù trong văn bản này không trực tiếp nhắc đến tổng thống Nga.

Trước đó, trong một bài thuyết pháp dài hôm Chủ Nhật 06/03, tại Moscow, thượng phụ Kirill đã ủng hộ cuộc can thiệp quân sự của ông Putin tại Ukraine, như một cuộc chiến để "bảo vệ các giá trị truyền thống", một cuộc chiến vì văn minh, chống lại một phương Tây "đang suy đồi". Một biểu hiện suy đồi được lãnh đạo Giáo hội Chính Thống Giáo Nga đặc biệt nhấn mạnh là quan hệ hôn nhân đồng giới, và tất cả các hình thức quan hệ luyến ái khác với quan hệ giữa hai người khác giới (nam - nữ). Một điểm đáng chú ý là, thượng phụ Kirill chỉ nhắc đến tình hình vùng Donbass, miền đông Ukraine, khu vực đối đầu giữa các lực lượng ly khai thân Nga và Kyiv, mà hoàn toàn làm ngơ trước việc quân đội Nga mở hàng loạt chiến dịch khắp nơi tại Ukraine. Can thiệp quân sự tại Ukraine để bảo vệ dân cư vùng Donbass cũng là quan điểm chính thức của điện Kremlin.

Trước đó, ngày Chủ Nhật 27/02, tức ba ngày kể từ khi ông Putin bất ngờ ra lệnh tấn công Ukraine, thượng phụ Krill đã gọi những ai chống lại sự thống nhất lịch sử của Nga và Ukraine là "những thế lực của cái Ác".

Lập trường của người đứng đầu Giáo hội Chính Thống Giáo Nga hoàn toàn đồng nhất với lập trường của lãnh đạo tối cao Nga, tổng thống Vladimir Putin. Ngày 21/02/2022, ông Putin có bài diễn văn dài hơn một giờ đồng hồ. Bài phát biểu đi kèm với tuyên bố công nhận hai nước Cộng hòa thân Nga tự phong vùng Donbass (Donetsk và Luhansk), được nhiều nhà quan sát coi như xác lập nền tảng quan điểm để khẳng định tính chính đáng của cuộc can thiệp quân sự Nga.

Trong bài diễn văn này, tổng thống Nga bác bỏ sự tồn tại độc lập của một quốc gia Ukraine, khẳng định sự thống nhất mật thiết về lịch sử, về văn hóa, về tâm linh Nga - Ukraine, đồng thời lên án chính quyền Ukraine đàn áp hàng triệu giáo dân thuộc Giáo hội Chính Thống Giáo Ukraine trực thuộc Giáo hội Chính Thống Giáo Moscow.

Giáo hội Chính Thống Giáo Nga có vị trí như thế nào tại Ukraine? Cuộc can thiệp quân sự của ông Putin tác động ra sao đến cộng đồng theo Chính Thống Giáo Nga tại Ukraine?

Trong thế giới Thiên Chúa Giáo, Chính Thống Giáo đứng hàng thứ ba xét về số lượng tín đồ, sau Công Giáo và các hệ phái Tin Lành. Chính Thống Giáo là một thế giới phức tạp. Chính Thống Giáo Nga - được coi là nhánh lớn nhất của Chính Thống Giáo – đang trong quá trình biến động lớn. Về mặt lịch sử, trong thế giới Chính Thống Giáo nói chung, Tòa thượng phụ tại Constantinople, Thổ Nhĩ Kỳ, được coi là định chế có uy tín nhất, lâu đời nhất, kế thừa truyền thống Chính Thống Giáo Đông Phương. Trong khi đó Tòa thượng phụ Chính Thống Giáo tại Moscow, thành lập vào thế kỷ 16 được coi là định chế có ảnh hưởng rộng lớn thứ hai.

Trước khi Tòa thượng phụ Constantinople công nhận một Giáo hội Chính Thống Giáo Ukraine độc lập vào năm 2019, tuyệt đại đa số các tín đồ Chính Thống Giáo tại Ukraine, về nguyên tắc, trung thành với Tòa thượng phụ Moscow. Sự ra đời của Giáo hội Chính Thống Giáo Ukraine độc lập vào năm 2019 là một chấn động lớn đối với thế giới Chính Thống Giáo Nga. Theo một thăm dò dư luận năm 2021, 58% tín đồ Chính Thống Giáo Nga đi theo Giáo hội Chính Thống Giáo Ukraine độc lập mới thành lập, với lãnh đạo tối cao là giám mục đô thành Epiphane, 43 tuổi (giám mục đô thành là chức vụ cao nhất của một giáo hội Chính Thống Giáo tự trị). Tuy nhiên, vẫn còn non một nửa tín đồ Chính Thống Giáo tại Ukraine, trung thành với thượng phụ Nga Kirill, và tiếp tục sinh hoạt trong Giáo hội Chính thống Nga, do giám mục đô thành Onuphre 77 tuổi đứng đầu.

Hay nói cách khác, về mặt tâm linh, tôn giáo, đông đảo người dân Ukraine trước khi xảy ra cuộc chiến tranh này vẫn chịu ảnh hưởng mạnh của Moscow. Vì vậy, có một cơ sở nhất định để nhấn mạnh đến một quan hệ mật thiết về tâm linh, tôn giáo giữa người Nga với người Ukraine. Tuy nhiên, cuộc xâm lăng Ukraine của tổng thống Nga đầu năm 2022 này đang đặt bộ phận đông đảo tín đồ Chính Thống Giáo Ukraine, còn trung thành với Tòa thượng phụ Moscow, trước quyết định cắt đứt với Chính Thống Giáo Nga.

Theo La Croix, ngay sau khi tổng thống Nga phát động cuộc tấn công Ukraine, lãnh đạo Giáo hội Chính Thống Giáo vốn trung thành với Tòa thượng phụ Moscow, và có quan điểm nước đôi với cuộc chiến giữa phe ly khai thân Nga vùng Donbass và chính quyền Kyiv, đã có thái độ dứt khoát.

Vị giám mục đô thành Onuphre 77 tuổi ví cuộc tấn công của Nga với hành động của Cain (người con đầu lòng của Adam và Eva) giết em trai (được thuật lại trong cuốn Sáng thế ký, cuốn đầu tiên của Kinh Thánh), "một cuộc chiến không thể biện minh được cả về mặt tôn giáo, cũng như thế tục". Theo nhiều nhà quan sát, với hành động ủng hộ cuộc tấn công Ukraine của chính quyền Putin, Giáo hội Chính Thống Giáo Nga sẽ mất đi đến 35% tín đồ (tại Ukraine, vốn trung thành với Tòa thượng phụ Moscow), vị thế của Giáo hội này sẽ suy sụp hẳn (theo nhà thần học Jean-François Colosimo). Chưa kể đến những phản kháng dữ dội trong nội bộ giới Chính Thống Giáo Nga tại Nga, chống lại một cuộc chiến huynh đệ tương tàn.

Tổng thống Nga Vladimir Putin với Thượng phụ Kirill của Moscow trong lễ Phục sinh năm 2019. Ảnh: Yuri Kochetkov

Cuộc tấn công Ukraine của chính quyền Putin có phải là một cuộc "chiến tranh tôn giáo" hay không?

Đối với chính quyền Putin và giới lãnh đạo Chính Thống Giáo Nga, với người đứng đầu là thượng phụ Kirill, cuộc can thiệp này mang tính tôn giáo. Về mặt quyền lực và lợi ích, Tòa thượng phụ Moscow lo ngại các tín đồ Chính Thống Giáo tại Ukraine ngả hẳn sang Giáo hội Chính Thống Giáo độc lập. Cuộc chiến tranh này có thể được coi như một phương tiện để duy trì sức mạnh của Giáo hội Chính Thống Giáo Nga, vẫn coi Kyiv, thủ đô của Ukraine, là mảnh đất thiêng, cái nôi tinh thần của người Nga theo Chính Thống Giáo, hình thành từ thế kỷ IX, cũng như cái nôi của nền văn hóa Nga nói chung.

Đối với chính quyền Putin, Giáo hội Chính Thống Giáo Nga là một phương tiện chủ yếu để áp đặt quyền lãnh đạo của Moscow, với "một thế giới của người Nga" (Russkiy Mir), không bị giới hạn trong biên giới quốc gia. Một thế giới thống nhất về ngôn ngữ (tiếng Nga), về tôn giáo (đạo Chính Thống Giáo Nga) và về lịch sử chung (lịch sử các triều đại Nga, từ Đại công vương Kyiv Vladimir đệ nhất (trị vì từ 980 - 1015), đại công vương Kyiv, đến Pierre đệ nhất, Sa hoàng các thời kỳ, cho đến lãnh đạo các chính quyền thời chế độ cộng sản Liên Xô và tổng thống Putin hiện nay).

Tổng thống Nga Vladimir Putin (giữa), Thủ tướng Dmitry Medvedev (kế bìa phải) và Bộ trưởng Văn hóa Vladimir Medinsky (bìa phải) tham dự lễ khánh thành tượng đài Vladimir Đại đế gây tranh cãi cao hơn 17 mét ở Moscow vào ngày 4/11/2016 trong lễ kỷ niệm Ngày thống nhất quốc gia. Ảnh: Mikhail Klimentiev

Theo nhiều nhà quan sát, quan niệm về "Một thế giới của người Nga" thống nhất mà chính quyền Putin nỗ lực truyền bá, với sự hậu thuẫn của Giáo hội Chính Thống Giáo Nga thoạt tiên có thể coi là một phương tiện của quyền lực mềm để khẳng định sức mạnh của nước Nga, cũng là phương tiện để tái lập một kiểu đế chế Nga mới, với các vùng đất trước đây vốn thuộc Liên Xô cũ, hay đế quốc của các sa hoàng. Theo quan điểm này, Ukraine hay Belarus không thể là một quốc gia độc lập, mà chỉ là một bộ phận của Thế giới Nga: Belarus là "Bạch Nga", Ukraine là "Tiểu Nga".

Tổng thống Nga Vladimir Putin (phải) và Thượng phụ Kirill (trái) đặt hoa trước tượng đài Dmitry Pozharsky và Kuzma Minin tại quảng trường Đỏ gần Điện Kremlin đánh dấu Ngày thống nhất quốc gia ở Moscow vào ngày 4/11/2016. Ảnh Alexei Druzhinin

Xét về mặt chính trị, lập trường mang tính đế quốc nói trên của chính quyền Putin hoàn toàn đi ngược lại với xu thế hình thành các quốc gia độc lập, xu thế chủ đạo của thế giới đương đại. Chính quyền Putin và giới lãnh đạo Chính Thống Giáo Nga có thể coi đây là một cuộc chiến tranh tôn giáo, nhưng với đông đảo người Ukraine, cuộc chiến chống lại quân đội Nga là một cuộc chiến tự vệ, bảo vệ quốc gia non trẻ, đang trong giai đoạn thành hình. Sự hình thành của Nhà nước Ukraine độc lập nằm trong xu thế chung là tách tôn giáo ra khỏi chính trị, tách Giáo hội khỏi Nhà nước, tôn giáo không thể dùng để biện minh cho các tham vọng lãnh thổ... Ý thức hệ chính thống hiện nay ở nước Nga chống lại xu thế này của nhân loại đương đại. Nhà thần học Cyrille Hovorun, một chuyên gia nổi tiếng về thần học Chính Thống Giáo, từng làm việc tại Tòa thượng phụ Moscow, có một cuộc trả lời phỏng vấn "Thần học Chính Thống Giáo cần được loại bỏ các tư tưởng Putin và những cực đoan phát xít" ngày 10/03/2022 rất đáng chú ý với báo Công Giáo La Croix.

Nhà thần học Cyrille Hovorun. Ảnh: VOA

Nhà thần học Cyrille Hovorun vạch rõ việc chính quyền Putin, kể từ khi lên nắm quyền, cùng một bộ phận giới Chính Thống Giáo Nga, đã tạo dựng cả một hệ thống quan điểm thần học Chính Thống Giáo mang đầy "tính phát xít và độc tài", để biện minh cho các hành động bạo lực. Theo ông, quan điểm về "một thế giới Nga" (Russkiy Mir) Chính Thống Giáo nêu trên không phải là "nền thần học độc tài "duy nhất của nhân loại đầu thế kỷ XXI, nhưng là hệ tư tưởng thần học độc tài đáng sợ nhất, nguy hiểm nhất. Quan điểm về "một thế giới của người Nga", dựa trên Chính Thống Giáo, không hề là một thứ "quyền lực mềm", bởi đây là một ý thức hệ cho phép các thế lực nắm quyền sử dụng những hình thức bạo lực cao nhất, nhân danh Thiện chống Ác, nhân danh Văn minh chống lại Bạo tàn. Hiện thời thế lực tin tưởng vào quan điểm đó cũng chính là thế lực nắm trong tay vũ khí hạt nhân, thứ vũ khí có khả năng hủy diệt toàn thế giới. Cuộc "chiến tranh tôn giáo" của chính quyền Putin, với Chính Thống Giáo Nga là công cụ, nhắm vào Ukraine, và phương Tây, cũng là một cuộc chiến đặt nhân loại trước bờ vực diệt vong.